Learn accentuation in ten simple lessons
Table of Contents
Μάθημα 4: Ἡ βαρεία
Τὸ πιὸ καταδιωγμένο ἀπὸ τὰ σημάδια τοῦ τονισμοῦ εἶναι ἡ βαρεία. Ἀπὸ τὴν δεκαετία τοῦ 50 κιόλας ἔπεσε θῦμα μιᾶς ἁπλοποίησης ποὺ ἦταν πρόδρομος τῆς «μονοτονικῆς μεταρρύθμισης». Περάσαμε δηλαδὴ ἀπὸ τὸ τριτονικὸ στὸ διτονικό, γιὰ νὰ περάσουμε 30 χρόνια μετὰ καὶ στὸ μονοτονικό. Καὶ ὁ λόγος; Οἱ γραφομηχανὲς δὲν εἶχαν ἀρκετὰ πλῆκτρα γιὰ νὰ καλύψουν τὴν βαρεία καὶ τοὺς διαφόρους συνδυασμοὺς βαρείας καὶ πνεύματος...
Ἂν διαλέξαμε νὰ μιλήσουμε γιὰ τὴν βαρεία στὸ τέταρτο κιόλας μάθημα εἶναι γιὰ δύο λόγους: πρῶτον γιὰ νὰ ἀποκαταστήσουμε τὸν ἀδικοχαμένο αὐτὸν τόνο, καὶ δεύτερον γιατὶ οἱ κανόνες ποὺ τὸν διέπουν εἶναι πάρα πολὺ ἁπλοί.
Μποροῦμε νὰ θεωρήσουμε τὴν βαρεία σὰν παραλλαγὴ τῆς ὀξείας ποὺ μπαίνει μόνο στὴ λήγουσα καὶ μόνο ὅταν δὲν ἀκολουθεῖ σημεῖο στίξης .
Μὲ ἄλλα λόγια: ὅταν ἔχουμε μία λήγουσα καὶ ξέρουμε ὅτι δὲν παίρνει περισπωμένη, τότε ἡ ἐπιλογὴ μεταξὺ βαρείας καὶ ὀξείας ἐξαρτᾶται μόνο ἀπὸ τὴν παρουσία ἢ ὄχι τελείας, ἄνω τελείας, ἄνω-κάτω τελείας, κόμματος, θαυμαστικοῦ, ἐρωτηματικοῦ, κ.λπ. μετὰ τὴν λέξη.
Παραδείγματα: «ὁ καλὸ ς καὶ σοφὸ ς γονιό ς, τὰ νέα μέτρα καὶ σταθμά .»
Ἂς δοῦμε τώρα τὶς ἐξαιρέσεις στὸν γενικὸ αὐτὸ κανόνα:
ὅταν ἀκολουθεῖ ἐγκλιτικὸ βάζουμε ὀξεία ἀντὶ βαρείας: «ὁ δικό ς μου»·
ἡ λέξη τί παίρνει πάντα ὀξεία, εἴτε ἀκολουθεῖται ἀπὸ σημεῖο στίξης ἢ ὄχι: «τί εἶπες;»·
οἱ ἀντωνυμίες ποιός, ποιά, ποιό, παίρνουν βαρεία ὅταν εἶναι ἀναφορικὲς καὶ ὀξεία ὅταν εἶναι ἐρωτηματικές: «ποιό ς εἶσαι; τὸν ρώτησα ποιὸ ς εἶναι»·
ὁ σύνδεσμος «γιατὶ» παίρνει ὀξεία ὅταν εἶναι ἐρωτηματικὸς καὶ βαρεία ὅταν εἶναι ἀναφορικός: «γιατί μὲ ρωτᾶς; σὲ ρωτάω γιατὶ θέλω νὰ μάθω». Στὴ δεύτερη περίπτωση μπορεῖ νὰ παρουσιασθεῖ καὶ ἡ μοναδικὴ περίπτωση βαρείας πρὶν ἀπὸ κόμμα: «γιατί μὲ ρωτᾶς; σὲ ρωτάω γιατὶ , ὅ,τι καὶ νὰ συνέβη, θέλω νὰ μάθω».
οἱ λέξεις νὰ καὶ γιὰ παίρνουν βαρεία ὅταν εἶναι ἀναφορικοὶ σύνδεσμοι καὶ ὀξεία ὅταν εἶναι δεικτικοί: «νά ὁ φίλος μου, θέλω νὰ σᾶς τὸν συστήσω», «γιά δὲς καιρὸ ποὺ διάλεξε... γιὰ ποιόν καιρὸ λέει;»
Τὰ σημεῖα στίξης ποὺ μετατρέπουν τὴν βαρεία σὲ ὀξεία εἶναι ἡ τελεία (.), ἡ ἄνω τελεία (·), τὸ κόμμα (,), ἡ ἄνω-κάτω τελεία (:), τὸ θαυμαστικὸ (!), τὸ ἐρωτηματικὸ (;).
Ἡ βαρεία παραμένει βαρεία μπροστὰ ἀπό: ἀποσιωπητικὰ (...), παυλίτσα (-). Παραδείγματα: «τὶ κ-τὰ κ» «τὸν εἶδα πολὺ ... κατσούφη».
Ὅσο δὲ γιὰ τὰ εἰσαγωγικὰ (»), τὴν παρένθεση ()), τὴν ἀγκύλη (]), τὸ ἄγκιστρο (}), τὴν μεγάλη παῦλα (—), αὐτὰ εἶναι «ἀόρατα» γιὰ τὴν βαρεία: ἡ μετατροπή της σὲ ὀξεία ἐξαρτᾶται δηλαδὴ ἀπὸ τὸ τί ἀκολουθεῖ μετὰ τὸ σημεῖο στίξης: ἂν ἀκολουθεῖ σημεῖο στίξης ποὺ νὰ μετατρέπει τὴν βαρεία σὲ ὀξεία, τότε αὐτὴ γίνεται ὀξεία, ἂν ὄχι, παραμένει βαρεία. Παραδείγματα: «τὸ «δὲ ν» καὶ τὸ «θά ».», «ὁ πρῶτος (ἐγὼ ) καὶ ὁ δεύτερος (ἐσύ ).», κ.λπ.
Ἀσκήσεις
Ἄσκηση 1
Διαλέξτε τὶς λέξεις μὲ τὸν σωστὸ τόνο. Ὅταν τελειώσετε κάντε κλὶκ στὸ κουμπὶ «Τελείωσα!». Ἂν θέλετε νὰ μάθετε ποιές λέξεις διαλέξατε λάθος, κάντε κλὶκ στὸ κουμπὶ «Δεῖξε λάθη!» καὶ οἱ λανθασμένες λέξεις θὰ ἐμφανισθοῦν σὲ κόκκινο χρῶμα (δὲν λειτουργεῖ σὲ ὅλους τοὺς ἱστοπλοηγούς). Γιὰ νὰ ξαναγίνουν μαῦρες ὅλες οἱ λέξεις κάντε κλὶκ στὸ «Κρύψε λάθη!».
[Τὸ κείμενο εἶναι τοῦ Καρκαβίτσα, ἀπὸ τὰ Λόγια τῆς πλώρης .]
Ἑφτὰ Ἐφτὰ Ἑφτά Ἐφτά εἴμαστε στό στὸ μπαρκομπέστια κι ὁ καπετάνιος ὀχτὼ ὁχτὼ ὀχτώ ὁχτώ . Κι οἱ ὁχτὼ ὀχτώ ὁχτώ ὀχτὼ μάτι δέν δὲν κλείσαμε, τσιγάρο δὲ δέ στρίψαμε ὅλη τὴ τή νύχτα. Ζωντανή Ζωντανὴ θάλασσα ἔμπαινε ἀπ᾿ ὅλες τὶς τίς μεριές μεριὲς καὶ πελάγωνε. Τά Τὰ μπούνια ὀρθάνοιχτα καί καὶ δέν δὲν μποροῦσαν νὰ νά τὴν τήν κεφαλώσουν. Ἕνα κύμα ἔφευγε, δυό δυὸ ἐρχόνταν. Τυχερό Τυχερὸ ποὺ πού τό τὸ καράβι ἦταν καλοθάλασσο κι ὁ καπετάνιος σωστό σωστὸ θαλασσοπούλι. Μὲ Μέ τό τὸ ρέκασμα πού ποὺ ἔκανε τό τὸ κύμα μακριὰ μακριά , γύριζε τὴν τήν πλώρη καί καὶ τό τὸ δεχότανε στὰ στά πλάγια· ἀλλιῶς θὰ θά παθαίναμε μεγάλη ζημιὰ ζημιά . Κι ἔτσι ὅμως ἡ ζημιά ζημιὰ δέν δὲν ἔλειψε. Ἕνα κύμα ἦρθε καί καὶ μᾶς ἅρπαξε τὴ τή μικρὴ μικρή βάρκα ἁπό ἀπὸ ἁπὸ ἀπό τοὺς τούς μούρσους καί καὶ τὴ τή χόρευε στήν στὴν κουβέρτα σάν σὰν καρυδόφλουδο. Ρίχτηκαν δυὸ δυό -τρία παιδιὰ παιδιά νά νὰ τὴν τήν ἁρπάξουν· μὰ μά ποῦ νά νὰ κρατήσουν ἀρκούδα λυσσασμένη; Χέρια εἶναι, δὲν δέν εἶναι ἀτσαλοσίδερο. Τήν Τὴν ὥρα ποὺ πού ἅπλωναν κατὰ κατά τὴν τήν πλώρη, ἐκείνη στὴν στήν πρύμη βρισκότανε. Καί Καὶ τήν τὴν ὥρα πού ποὺ ἅπλωναν κατὰ κατά τὴν τήν πρύμη, στὴν στήν πλώρη ἔφτανε. Ἂν Ἃν Ἄν Ἅν τὴν τήν βλέπατε, μωρές μωρὲς παιδιά παιδιὰ , πῶς πηδοῦσε, ἄν ἅν ἂν ἃν τὴν τήν ἀκούατε πῶς μούγκριζε κι ἀγκομαχοῦσε, πῶς ἔκοβε τὰ τά σχοινιά σχοινιὰ κι ἔσπαζε τὰ τά σίδερα, θὰ θά πιστεύατε πώς πὼς ἦταν ὁ διάβολος σωστὸς σωστός .
Ἄσκηση 2
[Ἡ συνέχεια τοῦ κειμένου τοῦ Καρκαβίτσα.]
— Τὸ Τό Κόνισμα, παιδιὰ παιδιά · τὸ τό Κόνισμα! φωνάζει ὁ ναύκληρος ὑποψιασμένος.
Καθώς Καθὼς ἄκουσε «τὸ τό Κόνισμα», λύσσαξε ὁ τρισκατάρατος! Ἔκανε ὁλάκερο ξύλο νά νὰ τρέμει σάν σὰν τό τὸ φυλλοκάλαμο. Καί Καὶ τὴν τήν ὥρα ποὺ πού ἔφερναν τό τὸ Κόνισμα, πήδηξε στὰ στά κύματα, μὲ μέ τὸν τόν Γιώργη τὸν τόν Σπετσωτάκι, πού ποὺ ἀντιμαχόταν μαζί μαζὶ της. Γιὰ Γιά μιά μιὰ στιγμὴ στιγμή , τὸν τόν εἶδα κάτω σὲ σέ βαθιά βαθιὰ καί καὶ θεοσκότεινη λαγκαδιά λαγκαδιὰ ν᾿ ἀντρομάχεται ἀπελπισμένα. Καὶ Καί ἄξαφνα εἶδα κύμα θεόρατο, μέ μὲ χίλια νύχια καὶ καί μύριους ἁπλοκαμούς ἀπλοκαμοὺς ἁπλοκαμοὺς ἀπλοκαμούς , νὰ νά τὸν τόν παίζει στ᾿ ἀφρισμένο στόμα του καὶ καί νά νὰ μᾶς τὸν τόν πετᾶ μέ μὲ βρισιὰ βρισιά καὶ καί φοβέρα. Ρίχνομαι νά νὰ τόν τὸν ἁρπάξω· ἀλλὰ ἁλλὰ ἀλλά ἁλλά σύγκαιρα πισωπάτησα. Ὁ δύστυχος κρεμόταν στήν στὴν κουπαστὴ κουπαστή μὲ μέ τό τὸ κεφάλι ἀνοιγμένο καί καὶ σκόρπια τὰ τά μυαλά μυαλὰ . Δέν Δὲν πρόφτασα νὰ νά συνέρθω ἁπὸ ἀπό ἁπό ἀπὸ τή τὴ φρίκη, καὶ καί τὸ τό κύμα, τό τὸ ἴδιο κύμα ποὺ πού μᾶς τόν τὸν ἔριξε πρίν πρὶν , ἦρθε πάλι καί καὶ τὸν τόν ἅρπαξε γιὰ γιά πάντα. Κακόμοιρο παιδί παιδὶ ! Ἦταν ὁ καλύτερος τῆς συντροφιᾶς μας!
Ἄσκηση 3
[Τὸ κείμενο αὐτό, σὲ ἁπλὴ καθαρεύουσα, εἶναι τοῦ Καλιτσουνάκη.]
→ Go forth to lesson 5