Learn accentuation in ten simple lessons
Table of Contents
Μάθημα 6: Μακρὸν πρὸ μακροῦ, μακρὸν πρὸ βραχέος
Φτάνουμε μὲ αὐτὸ τὸ μάθημα στοὺς πιὸ σημαντικοὺς κανόνες τονισμοῦ. Γιὰ νὰ καταλάβουμε ὅμως πῶς λειτουργοῦν πρέπει νὰ μιλήσουμε πρῶτα γιὰ τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν.
Ὅπως στὶς περισσότερες γλῶσσες τοῦ κόσμου ἔτσι καὶ τὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ εἶχαν δύο μήκη συλλαβῶν: τὶς μακρὲς καὶ τὶς βραχεῖες . Συγκρίνετε π.χ. στὰ ἀγγλικὰ τὶς λέξεις sheep (πρόβατο) καὶ ship (πλοῖο) ἢ στὰ γερμανικὰ τὶς λέξεις Miete (νοῖκι) καὶ Mitte (μέση), ἔτσι διέφεραν στὰ ἀρχαῖα τὸ «ὥ ρα» καὶ τὸ «ὅ ρα» (= δές).
Στὴν ἀρχὴ τὰ ἴδια γράμματα Α Ε Ι Ο Υ συμβολίζανε καὶ τὰ μακρὰ καὶ τὰ βραχέα φωνήεντα. Ἀργότερα ἄρχισαν να χρησιμοποιοῦνται δύο νέα γράμματα: τὸ Η (ποὺ πρὶν συμβόλιζε τὴν δασεία) γιὰ τὸ μακρὸ Ε καὶ τὸ Ω γιὰ τὸ μακρὸ Ο. Μὲ ἄλλα λόγια τὸ Η προφερόταν ΕΕ καὶ τὸ Ο, ΟΟ. Γι᾿ αὐτὸ καὶ σήμερα θεωροῦμε ὅτι τὰ γράμματα ε καὶ ο εἶναι πάντα βραχέα καὶ τὰ γράμματα η καὶ ω πάντα μακρά , παρ᾿ ὅλο ποὺ αὐτὸ δὲν διαφαίνεται στὴν προφορά.
Ἐπίσης οἱ δίφθογγοι εἶναι πάντα μακρές , μὲ μία ἐξαίρεση: ὅταν οἱ δίφθογγοι οι και αι βρίσκονται στὴ λήγουσα καὶ δὲν ἀκολουθεῖ σύμφωνο, τότε εἶναι βραχεῖες . Παράδειγμα: πρῶτοι ἀλλὰ ἐν πρώτοις , καλεῖται ἀλλὰ χείραις ..
Τί γίνεται ὅμως μὲ τὰ γράμματα α, ι, υ ; Ὅπως μποροῦν νὰ εἶναι καὶ μακρὰ καὶ βραχέα, τὰ λέμε δίχρονα . Ὅπως θὰ δοῦμε σὲ αὐτὸ τὸ μάθημα, ὅλη ἡ δυσκολία τοῦ τονισμοῦ ἔγκειται στὸ νὰ ξέρουμε τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν μιᾶς λέξης, καὶ δὴ τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν μὲ δίχρονα φωνήεντα.
Ἔχουμε τοὺς ἑξῆς θεμελιώδεις κανόνες:
ἡ βραχεία συλλαβὴ παίρνει μόνο ὀξεία (ἢ βαρεία): ἔλα , ὅμως , αὐτό , καλέ , αὐτοί , αἱ ποιναί (στὶς δύο τελευταῖες λέξεις οἱ λήγουσες εἶναι βραχεῖες ἐπειδὴ περιέχουν τὶς δίφθογγους οι καὶ αι καὶ δὲν ἀκολουθεῖ σύμφωνο)·
ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρὰ, ἡ παραλήγουσα παίρνει μόνο ὀξεία : πάλη , δίνω , φίλου ·
ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία καὶ ἡ παραλήγουσα μακρὰ τότε ἡ παραλήγουσα περισπᾶται : πρῶτος , μῆλο , φροῦτο , σῶσε , πῆγε , σοῦπες , τοῦτοι , δονεῖται .
Οἱ κανόνες αὐτοὶ εἶναι βασικότατοι καὶ πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ τοὺς ἀποστηθίσετε. Ἡ γενιά τῶν σημερινῶν 45άρηδων καὶ ἄνω, ποὺ τοὺς μάθαμε ἀκόμα στὸ σχολεῖο καὶ ποὺ δὲν εἴχαμε τὴν φοβία τῆς καθαρεύουσας ποὺ ἐπικρατεῖ σήμερα, λέγαμε τὸν ἑξῆς τυφλοσούρτη γιὰ νὰ τοὺς θυμόμαστε: μακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶται, μακρὸν πρὸ μακροῦ ὀξύνεται , ἐξ οὗ καὶ ὁ τίτλος αὐτοῦ τοῦ μαθήματος.
Ὑπάρχουν κάποιες ἐξαιρέσεις: οὔτε , μήτε , ὥστε , εἴτε , κ.λπ., λέξεις δηλαδὴ ποὺ παίρνουν ὀξεία ἐνῷ θὰ ἔπρεπε νὰ παίρνουν περισπωμένη (ἀφοῦ ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία καὶ ἡ παραλήγουσα μακρά). Σὲ τί διαφέρουν τὸ ὥστε (ποὺ παίρνει ὀξεία) καὶ τὸ δῶστε (ποὺ παίρνει περισπωμένη σύμφωνα μὲ τὸν κανόνα); Ἡ διαφορὰ εἶναι ἐτυμολογικῆς φύσεως. Οἱ λέξεις οὔτε , μήτε , ὥστε , κ.λπ. προέρχονται ἀπὸ προθέσεις οὔ , μή , ὥς , εἴ , κ.λπ. στὶς ὁποῖες προστέθηκε τὸ ἐγκλιτικὸ μόριο τέ . Συμβαίνει δηλαδὴ ὅτι εἴδαμε στὸ προηγούμενο κεφάλαιο μὲ τὰ ἐγκλιτικά: σὲ πρῶτο στάδιο ὁ τόνος τοῦ τὲ μεταφέρθηκε στὴν προηγούμενη λέξη καὶ ἔγιναν: «οὔ τε », «μή τε », «ὥς τε », «εἴ τε », κ.λπ. Μετὰ ἑνώθηκαν οἱ δύο λέξεις χωρὶς βέβαια νὰ ἀλλάξει ὁ τόνος, καὶ ἔτσι παρέμεινε ἡ ὀξεία. Ἐνῷ στὴ περίπτωση τοῦ ρήματος δῶστε πρόκειται γιὰ μία καὶ ἀδιάσπαστη λέξη καὶ ἄρα ἰσχύει φυσικότατα ὁ κανόνας «μακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶται».
Ἕνας τελευταῖος κανόνας: ὑπάρχει μία περίπτωση ὅπου ξέρουμε μὲ σιγουριὰ ὅτι μία συλλαβὴ μὲ δίχρονο φωνῆεν εἶναι βραχεία : εἶναι ἡ περίπτωση ὅπου τὸ φωνῆεν ἀκολουθεῖται ἢ ἀπὸ δύο τουλάχιστον σύμφωνα ἢ ἀπὸ ζ, ξ, ἢ ψ (τὰ ὁποῖα μποροῦν ἐπίσης νὰ θεωρηθοῦν σὰν διπλά: ζ = δ + σ, ξ = κ + σ, ψ = π + σ). Ὅσο παράδοξο καὶ ἂν φαίνεται, λέμε τότε ὅτι ἡ συλλαβὴ εἶναι θέσει μακρά (ἐνῷ ξέρουμε ὅτι εἶναι βραχεία...). Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ποτὲ δὲν μπαίνει περισπωμένη σὲ δίχρονο φωνῆεν ποὺ ἀκολουθεῖται ἀπὸ δύο σύμφωνα ἢ ἀπὸ ζ/ξ/ψ .
Ὁ κανόνας αὐτὸς τηρεῖται καὶ στὶς ξένες γλῶσσες: π.χ. στὰ γερμανικὰ ἡ λέξη Hüte (καπέλλα) προφέρεται μὲ μακρὸ ü ἐνῷ ἡ λέξη Hütte (καλύβα) μὲ βραχὺ ü: μόνη διαφορὰ μεταξύ τους τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν δεύτερη τὸ φωνῆεν ἀκολουθεῖται ἀπὸ διπλὸ σύμφωνο.
Ἀνακεφαλαίωση
Μποροῦμε νὰ ποῦμε συνοπτικὰ ὅτι ἔχουμε τοὺς ἑξῆς κανόνες ποὺ εἶναι ἀνεξάρτητοι τοῦ γραμματικοῦ τύπου τῆς λέξης καὶ ἐφαρμόζονται μὲ μαθηματικὴ ἀκρίβεια:
ὅσον ἀφορᾶ τὸ μῆκος τῶν συλλαβῶν:
εἶναι σίγουρα βραχεία μιὰ συλλαβὴ:
ποὺ ἔχει ὡς φωνῆεν ε ἢ ο ,
ποὺ ἔχει ὁποιοδήποτε φωνῆεν καὶ ἀκολουθεῖται ἀπὸ διπλὸ σύμφωνο ἢ ζ /ξ /ψ ,
ποὺ εἶναι λήγουσα μὲ δίφθογγο οι ἢ αι χωρὶς νὰ ἀκολουθεῖ σύμφωνο·
εἶναι σίγουρα μακρὰ μιὰ συλλαβή:
ποὺ ἔχει ὡς φωνῆεν η ἢ ω ,
ποὺ περιέχει δίφθογγο (καὶ δὲν ὑπάγεται στὴν παραπάνω περίπτωση)·
σὲ ὅλες τὶς ἄλλες περιπτώσεις, μιὰ συλλαβὴ μπορεῖ νὰ εἶναι μακρὰ ἢ βραχεία.
ὅσον ἀφορᾶ τὸν τονισμό:
ἡ προπαραλήγουσα παίρνει πάντα ὀξεία·
ἡ βραχεία παραλήγουσα παίρνει ὀξεία·
ἡ μακρὰ παραλήγουσα παίρνει:
ὀξεία ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι μακρά,
περισπωμένη ὅταν ἡ λήγουσα εἶναι βραχεία·
ἡ βραχεία λήγουσα παίρνει ὀξεία (ἢ βαρεία, ὅρα Μάθημα 4)·
ἡ μακρὰ λήγουσα μπορεῖ νὰ πάρει ὁτιδήποτε.
Στὰ ἑπόμενα μαθήματα θὰ ἐξετάσουμε, ἀνάλογα μὲ τὸν γραμματικὸ τύπο:
πότε μία συλλαβὴ μὲ δίχρονο φωνῆεν εἶναι μακρὰ ἢ βραχεία·
τί τόνο παίρνει μία μακρὰ λήγουσα.
Ἀσκήσεις
Ἄσκηση 1
Διαλέξτε τὶς λέξεις μὲ τὸν σωστὸ τόνο καὶ τὸ σωστὸ πνεῦμα. Ὅταν τελειώσετε κάντε κλὶκ στὸ κουμπὶ «Τελείωσα!». Ἂν θέλετε νὰ μάθετε ποιές λέξεις διαλέξατε λάθος, κάντε κλὶκ στὸ κουμπὶ «Δεῖξε λάθη!» καὶ οἱ λανθασμένες λέξεις θὰ ἐμφανισθοῦν σὲ κόκκινο χρῶμα (δὲν λειτουργεῖ σὲ ὅλους τοὺς ἱστοπλοηγούς). Γιὰ νὰ ξαναγίνουν μαῦρες ὅλες οἱ λέξεις κάντε κλὶκ στὸ «Κρύψε λάθη!».
Ὀφείλουμε νὰ ἐπισημάνουμε τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ παρακάτω ἐπιλογὲς μποροῦν ὅλες νὰ γίνουν μὲ βάση τοὺς κανόνες ποὺ μάθαμε σὲ αὐτὸ τὸ μάθημα. Δὲν συμπεριλάβαμε οὔτε προπαραλήγουσες (Μάθημα 5) οὔτε μονοσύλλαβες λέξεις (Μάθημα 2). Ἔτσι, γιὰ παράδειγμα, στὴν λέξη προσεγγίζουν τὸ ι ἀκολουθεῖται ἀπὸ ζ, ἢ στὴ λέξη βάλουν τὸ ου εἶναι μακρό, κ.λπ.
[Τὸ κείμενο εἶναι τοῦ Καρκαβίτσα, ἀπὸ τὰ Λόγια τῆς πλώρης .]
Καὶ νά τος! ἀκούστηκε ὁ ἀναθεματισμένος ἁναθεματισμένος ἀναθεματισμὲνος ἁναθεματισμὲνος χτύπος κι ἔνιωσα τὸ καράβι νὰ σπαρὰζει σπαρᾶζει σπαράζει , σὰν νὰ τὸ πιάσανε σπασμοί σπασμοὶ σπασμοῖ . Πηδᾶω Πηδάω Πηδὰω στὴν πλῶρη πλώρη πλὼρη · ἕνα θεόρατο μπάρκο μὲ τὰ πανιὰ τοῦ τρίγγου τρὶγγου τρῖγγου καὶ τῆς ἀμπασογάμπιας ἦταν μάσκα μὲ μάσκα στὸ δικό μας. Ἐκεῖ ν᾿ ἀκοῦς φωνὲς φωνές καὶ κακὸ κακό ! Ὁ καπετάνιος τοῦ μπάρκου μπὰρκου μπᾶρκου ἔβριζε τὸ δικό μας καὶ τὸν ἔλεγε τσοπάνο· ὁ δικός δικὸς μας τοῦ ἀπαντοῦσε: «παπλωματᾶ»! Οἱ βάρδιες πιάστηκαν μαλλιὰ μὲ μαλλιά. Οἱ ναῦτες ἔτρεχαν ἀπὸ πρὺμη πρῦμη πρύμη σὲ πλὼρη πλῶρη πλώρη μὴ ξέροντας τί γυρεύουν γυρεὺουν γυρεῦουν , βλαστημώντας χωρὶς νὰ ξὲρουν ξέρουν γιατί. Ἄλλοι γύρευαν τὶς βάρκες νὰ ρὶξουν ρῖξουν ρίξουν στὴ θάλασσα καὶ γιὰ βάρκες ἔπιαναν τὶς κουπαστές. Ὁ Κράπας γύριζε σὰν τὸ ἄλογο στ᾿ ἁλώνι, σέρνοντας πίσω πὶσω πῖσω του μιὰ γούμενα, θαρρώντας πὼς ἦταν τὸ σεντούκι του. Ὁ Κουτροῦφης Κουτρούφης Κουτροὺφης ὁ Σιφνιός Σιφνιὸς τραβοῦσε τὰ μακριά του τὰ γένια, πιστεύοντας πὼς τραβοῦσε τὴ σκότα τοῦ παπαφὶγγου παπαφῖγγου παπαφίγγου . Ὁ Μπαρμπατρίγγας ὁ Μυκονιᾶτης Μυκονιάτης Μυκονιὰτης λούφαξε πῖσω πίσω πὶσω ἀπὸ τὸν ἀργάτη ἁργάτη ἀργὰτη ἁργὰτη ἀργᾶτη ἁργᾶτη λυσοδένοντας τὰ βρακιά του. Οὔτε Οὕτε Οὒτε Οὓτε Οὖτε Οὗτε οἱ σκύλοι δὲν ἔμειναν ἥσυχοι. Ὁ Καψᾶλης Καψάλης Καψὰλης καὶ ὁ ἄλλος τοῦ μπάρκου μπὰρκου μπᾶρκου , σκαρφαλωμὲνοι σκαρφαλωμένοι στὰ παραπέτα, ἄφριζαν δαγκώνοντας ξύλα καὶ σχοινιὰ κι ἀλυχτοῦσαν, λὲς κι ἔβριζαν ὁ ἕνας ἔνας ἓνας ἒνας «τσοπάνο» κι ὁ ἄλλος «παπλωματᾶ»! Ἔβριζαν οἱ καπετάνοι, φώναζαν οἱ ναῦτες, ἀλυχτοῦσαν τὰ σκυλιά, ἡ θάλασσα ρέκαζε, τὰ καράβια ἀνεβοκατέβαιναν καὶ τριζοκοποῦσαν, σὰν δυὸ θεριὰ ποὺ πᾶσχουν πάσχουν πὰσχουν νὰ γονατίσει τὸ ἕνα ἔνα ἓνα ἒνα τὸ ἄλλο! Καὶ ψηλὰ τὰ φανάρια τῆς γραμμῆς ἔχυναν τὸ χρωματιστὸ φῶς τους σιωπηλά.
Δὲν ξέρω ξὲρω πῶς βρέθηκα στὴν πλώρη πλὼρη πλῶρη . Σκύφτω Σκὺφτω Σκῦφτω , τί νὰ ἰδῶ; Ὅλη ἡ δεξιὰ μάσκα φαγωμένη φαγωμὲνη καὶ τὸ κύμα χυνότανε στ᾿ ἀμπάρι κι ἔνιωσα τὴν κουβὲρτα κουβέρτα νὰ φεύγει φεὺγει φεῦγει ἀπὸ τὰ πόδια μου. Δὲ χᾶνω χάνω χὰνω καιρό, πηδᾶω πηδάω πηδὰω στὸ μπάρκο.
— Παιδιά, ἐδῶ! φωνᾶζω φωνάζω φωνὰζω .
Ἄσκηση 2
[Ἡ συνέχεια τοῦ κειμένου τοῦ Καρκαβίτσα.]
Γιατί πήδησα στὸ μπάρκο; Γιατί φώναξα «παιδιά, ἐδῶ»; Καὶ γὼ δὲν ξὲρω ξέρω . Μοῦ τὸ εἶπε ὁ ἄγγελός μου. Στὴ φωνή μου πήδησαν κι οἱ ἄλλοι στὸ μπάρκο κι ὁ καπετάνιος στερνὸς στερνός . Ἁπᾶνω Ἀπάνω Ἁπάνω Ἀπὰνω Ἁπὰνω Ἀπᾶνω στὴν ὥρα· πέντε πὲντε λεπτὰ ἀργότερα ὄλοι ὃλοι ὂλοι ὅλοι θὰ πηγαίναμε στὸ φοῦντο. Γιατὶ ἀπὸ τὸ τίναγμα ἥρθε ἣρθε ἦρθε ἧρθε ἤρθε ἢρθε στιγμὴ καὶ χωρίστηκαν τὰ καράβια. Τὸ μπαρκομπέστια στέναξε βαθιά, βούτησε μὲ τὴν πλὼρη πλῶρη πλώρη , ἔγειρε στὸ δεξὶ πλευρὸ πλευρό , ἀνατινάχτηκε μιά, ὣς ποὺ ἄνοιξε ἡ θάλασσα καὶ τὸ ἔκλεισε ἀφροκοπώντας στὴν ἀγκαλιά της. Μὰ ἰδές ἱδές ἰδὲς ἱδὲς τί Θεοῦ συνέργεια! Τὸ μπαρκομπέστια κατεβαίνοντας συνεπήρε συνεπὴρε συνεπῆρε μαζὶ τὸ μπαστούνι τοῦ μπᾶρκου μπάρκου μπὰρκου μὲ ὃλα ὂλα ὅλα ὄλα τὰ σχοινιὰ καὶ τοὺς φλὸκους φλόκους καὶ τὰ σίδερα. Τὴν ἴδια στιγμὴ ἔρχεται ἕνα φύλλο δυνατὸ δυνατό καὶ ρὶχνει ρῖχνει ρίχνει κάτω κὰτω κᾶτω καὶ τὸ πλωριό πλωριὸ κατάρτι μὲ ὅλες ὄλες ὃλες ὂλες του τὶς σταύρωσες. Ἀλάφρωσε τὸ ξύλο· ἀντριεύτηκε καὶ τινάχτηκε μὲ τὴν πλώρη πλὼρη πλῶρη ὀλὸρθη ὁλόρθη ὀλόρθη ὁλὸρθη . Στὸ ξαφνικὸ ξαφνικό ὀρθοπλώρισμα κυλήσαμε ὄλοι ὃλοι ὂλοι ὅλοι στὴν πρύμη πρὺμη πρῦμη σὰν ἀσκιά.
— Ἀλά, παιδιά, στὶς τρόμπες τρὸμπες ! φωνᾶζει φωνάζει φωνὰζει ὁ καπετάνιος. Οἱ τρόμπες τρὸμπες εἵναι εἳναι εἶναι εἷναι εἴναι εἲναι ἡ σωτηρία μας!
Ξημέρωσε τέλος τὲλος ὁ Θεὸς Θεός τὴν ἠμὲρα ἡμέρα ἠμέρα ἡμὲρα . Μὰ τί μέρα μὲρα ! Οὐρανός Οὑρανός Οὐρανὸς Οὑρανὸς καὶ θάλασσα εἶχαν μιὰ θολωμάρα ποὺ ἔσφιγγε τὴν καρδιά. Πιὸ σιχαμὲνη σιχαμένη αὐγὴ δὲ θυμοῦμαι ν᾿ ἀπάντησα στὴ ζωή μου!
Ἄξαφνα, ἐκεῖ ποὺ τρομπάριζα, ἀκοὺω ἁκοὺω ἀκοῦω ἁκοῦω ἀκούω ἁκούω τὸ ναύκληρο κάτι νὰ σφυρὶζει σφυρῖζει σφυρίζει στ᾿ αὐτὶ τοῦ καπετάνιου. Αὐτιάζομαι· οἱ ναῦτες τοῦ καραβιοῦ ἔλειπαν ὄλοι ὃλοι ὂλοι ὅλοι ! Ἁκὸμη Ἀκόμη Ἁκόμη Ἀκὸμη ἔμαθα πὼς τὸ μπάρκο ἦταν Ἱταλικό Ἰταλικὸ Ἱταλικὸ Ἰταλικό . Οἱ ναῦτες πήδηξαν βέβαια στὸ καράβι μας, ὂπως ὅπως ὄπως ὃπως ἐμεῖς στὸ δικό δικὸ τους· καὶ μαζὶ τοὺς ρούφηξε ἡ θάλασσα. Ἔλειπε ὂμως ὅμως ὄμως ὃμως ἡ μεγὰλη μεγᾶλη μεγάλη βάρκα καὶ μπορεῖ σὲ κεὶνη κεῖνη κείνη νὰ ζήτησαν τὴ σωτηρία τους. Κοιτάζω Κοιτὰζω Κοιτᾶζω γῦρω γύρω γὺρω · τίποτα. Τοὺς συχώρεσα καὶ τοὺς ξέχασα. Ἦβρε Ἧβρε Ἤβρε Ἢβρε Ἥβρε Ἣβρε ὡστόσο ὠστόσο ὡστὸσο ὠστὸσο τὸν κόχυλα καὶ φύσηξε ὁ ναύκληρος δυὸ-τρεῖς φορὲς φορές . Ἀλλὰ μονάχα ἡ φωνάρα του ἀκούστηκε βαριὰ καὶ στριμμὲνη στριμμένη , σὰν ἀνάμπαιγμα ποὺ ἔστελνε τὸ ἄσπλαχνο τὸ πέλαγο.
Ἄσκηση 3
[Τὸ κείμενο αὐτό, σὲ ἁπλὴ καθαρεύουσα, εἶναι τοῦ Καλιτσουνάκη.]
→ Go forth to lesson 7