Ἐπιλογὴ γραμματοσειρᾶς:
(Οἱ γραμματοσειρὲς πρέπει νὰ εἶναι ἤδη ἐγκατεστημένες στὸ σύστημά σας γιὰ νὰ τὶς χρησιμοποιήσει ὁ ἱστοπλοηγός σας.) Ἐπιλεγμένη γραμματοσειρά: Palatino Linotype Τύπος ἱστοπλοηγοῦ: CCBot/2.0 (https://commoncrawl.org/faq/) |
Ὁ τονισμὸς σὲ δέκα ἁπλὰ μαθήματα
Περιεχόμενα
- Μάθημα 1: Τί εἶναι οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα;
- Μάθημα 2: Οἱ μονοσύλλαβες λέξεις
- Μάθημα 3: Ἡ δασεία
- Μάθημα 4: Ἡ βαρεία
- Μάθημα 5: Ὁ κανόνας τῶν τριῶν συλλαβῶν
- Μάθημα 6: Μακρὸν πρὸ μακροῦ, μακρὸν πρὸ βραχέος
- Μάθημα 7: Ἡ λήγουσα τῶν ρημάτων
- Μάθημα 8: Ἡ παραλήγουσα τῶν ρημάτων
- Μάθημα 9: Ἡ λήγουσα τῶν οὐσιαστικῶν, ἐπιθέτων καὶ ἐπιρρημάτων
- Μάθημα 10: Ἡ παραλήγουσα τῶν οὐσιαστικῶν, ἐπιθέτων καὶ ἐπιρρημάτων
Μάθημα 8: Ἡ παραλήγουσα τῶν ρημάτων
Ἐνῷ στὸ προηγούμενο μάθημα ἐξετάσαμε τὴν περίπτωση τῆς λήγουσας τῶν ρημάτων καὶ ὁ κανόνας ἦταν πολὺ ἁπλός: ἡ λήγουσα τῶν ρημάτων, ὅταν τονίζεται παίρνει πάντα περισπωμένη. Στὴ περίπτωση τῆς παραλήγουσας ἡ κατάσταση εἶναι πιὸ πολύπλοκη. Ὁ Τριανταφυλλίδης μᾶς δίνει τοὺς τέσσερις ἑξῆς κανόνες ποὺ καλύπτουν τελείως τὶς ἀνάγκες τῶν ρημάτων:
- ὅταν ἔχουμε ι καὶ υ στὴν παραλήγουσα, τότε αὐτὰ εἶναι βραχέα : μὲ ἄλλα λόγια, ἕνα ρήμα ποὺ τονίζεται στὴ παραλήγουσα σὲ μιὰ συλλαβὴ μὲ ἰῶτα ἢ ὕψιλον παίρνει ὁπωσδήποτε ὀξεία: δίνε, ρίξε, φύγε, λύσε, κ.λπ. (στὰ παραδείγματά μας χρησιμοποιοῦμε ἔψιλον στὴ λήγουσα γιὰ νὰ δείξουμε ὅτι ὁ κανόνας «μακρὸν πρὸ βραχέος περισπᾶται» δὲν ἐφαρμόζεται)·
- ὅταν ἔχουμε (ἄτονο) α στὴ λήγουσα τῆς ὁριστικῆς, τότε αὐτὸ εἶναι βραχύ: πότε ἔχουμε α στὴ λήγουσα; μόνο στὸν παρατατικὸ (πῆγα, ἦρθαν)·
- ὅταν ἔχουμε (ἄτονο) α στὴ λήγουσα τῆς προστακτικῆς, τότε αὐτὸ εἶναι μακρό: πήδα, ρώτα, κοίτα, βούτα·
- στὶς καταλήξεις -ᾶμαι, -ᾶσαι, -ᾶται, -ᾶμε, -ᾶτε, -ᾶνε τῆς ὁριστικῆς, τὸ α τῆς παραλήγουσας εἶναι μακρό, σὲ ὅλες τὶς ἄλλες περιπτώσεις εἶναι βραχύ. Δηλαδὴ ἂν ἐξαιρέσουμε αὐτὲς τὶς 6 περιπτώσεις, τὸ α τῆς παραλήγουσας εἶναι πάντα βραχὺ καὶ παίρνει ὀξεία.
Ἂν πάρουμε ἀπὸ ἕνα παράδειγμα ρήματος κάθε συζυγίας (στὴν ἐνεργητικὴ καὶ στὴν παθητικὴ φωνὴ) βλέπουμε ὅτι ὅλες ἀνεξαιρέτως οἱ περιπτώσεις καλύπτονται ἤδη ἀπὸ τοὺς κανόνες τῶν προηγουμένων μαθημάτων καὶ τοὺς κανόνες ποὺ μόλις μάθαμε:
Πρώτη συζυγία
| Ἐνεστῶτας | γράφω | ἂν ἡ παραλήγουσα εἶναι βραχεία τότε ὀξύνεται οὕτως ἢ ἄλλως (Μάθημα 6), ἂν εἶναι μακρὰ τότε ὀξύνεται γιατὶ ἡ λήγουσα εἶναι μακρὰ (Μάθημα 6) |
| γράφεις | μακρὸν πρὸ μακροῦ | |
| γράφει | τὸ ἴδιο | |
| γράφουμε | προπαραλήγουσα (Μάθημα 5) | |
| γράφετε | τὸ ἴδιο | |
| γράφουν | μακρὸν πρὸ μακροῦ | |
| Παρατατικὸς | ἔγραφα | προπαραλήγουσα |
| ἔγραφες | τὸ ἴδιο | |
| ἔγραφε | τὸ ἴδιο | |
| γράφαμε | τὸ ἴδιο | |
| γράφατε | τὸ ἴδιο | |
| ἔγραφαν | τὸ ἴδιο | |
| Μέλλων | θὰ γράψω | μακρὸν πρὸ μακροῦ |
| θὰ γράψεις | τὸ ἴδιο | |
| θὰ γράψει | τὸ ἴδιο | |
| θὰ γράψουμε | προπαραλήγουσα | |
| θὰ γράψετε | τὸ ἴδιο | |
| θὰ γράψουν | μακρὸν πρὸ μακροῦ | |
| Ἀόριστος | ἔγραψα | προπαραλήγουσα |
| ἔγραψες | τὸ ἴδιο | |
| ἔγραψε | τὸ ἴδιο | |
| γράψαμε | τὸ ἴδιο | |
| γράψατε | τὸ ἴδιο | |
| ἔγραψαν | τὸ ἴδιο | |
| Παρακείμενος, κ.λπ. | ἔχω/εἶχα γράψει | μακρὸν πρὸ μακροῦ |
| Προστακτικὴ | γράψε | κανόνας 4 αὐτοῦ τοῦ μαθήματος |
| γράψτε | τὸ ἴδιο | |
| Ἐνεστῶτας | γράφομαι | προπαραλήγουσα |
| γράφεσαι | τὸ ἴδιο | |
| γράφεται | τὸ ἴδιο | |
| γραφόμαστε | τὸ ἴδιο | |
| γράφεστε | τὸ ἴδιο | |
| γράφονται | τὸ ἴδιο | |
| Παρατατικὸς | γραφόμουν | τὸ ο εἶναι βραχὺ |
| γραφόσουν | τὸ ἴδιο | |
| γραφόταν | τὸ ἴδιο | |
| γραφόμασταν | προπαραλήγουσα | |
| γραφόσασταν | τὸ ἴδιο | |
| γράφονταν | τὸ ἴδιο | |
| Μέλλων | θὰ γραφτῶ | λήγουσα τοῦ ρήματος (Μάθημα 7) |
| θὰ γραφτεῖς | τὸ ἴδιο | |
| θὰ γραφτεῖ | τὸ ἴδιο | |
| θὰ γραφτοῦμε | μακρὸν πρὸ βραχέος | |
| θὰ γραφτεῖτε | μακρὸν πρὸ βραχέος | |
| θὰ γραφτοῦν | λήγουσα τοῦ ρήματος | |
| Ἀόριστος | γράφτηκα | προπαραλήγουσα |
| γράφτηκες | τὸ ἴδιο | |
| γράφτηκε | τὸ ἴδιο | |
| γραφτήκαμε | τὸ ἴδιο | |
| γραφτήκατε | τὸ ἴδιο | |
| γράφτηκαν | τὸ ἴδιο | |
| Παρακείμενος, κ.λπ. | ἔχω/εἶχα γραφτεῖ | λήγουσα τοῦ ρήματος (Μάθημα 7) |
| Προστακτικὴ | γράψου | λήγουσα μακρὰ |
| γραφτεῖτε | μακρὸν πρὸ βραχέος |
Δεύτερη συζυγία
| Ἐνεστῶτας | ἀγαπῶ | περισπωμένη στὴ λήγουσα τοῦ ρήματος ποὺ τονίζεται: Μάθημα 7 |
| ἀγαπᾶς | τὸ ἴδιο | |
| ἀγαπάει | λήγουσα μακρὰ | |
| ἀγαπᾶμε | κανόνας 4 αὐτοῦ τοῦ μαθήματος | |
| ἀγαπᾶτε | τὸ ἴδιο | |
| ἀγαποῦν | περισπωμένη στὴ λήγουσα τοῦ ρήματος | |
| Παρατατικὸς | ἀγαποῦσα | κανόνας 2 αὐτοῦ τοῦ μαθήματος: λήγουσα βραχεία, καὶ ἄρα μακρὸν πρὸ βραχέος |
| ἀγαποῦσες | μακρὸν πρὸ βραχέος (Μάθημα 6) | |
| ἀγαποῦσε | τὸ ἴδιο | |
| ἀγαπούσαμε | προπαραλήγουσα | |
| ἀγαπούσατε | τὸ ἴδιο | |
| ἀγαποῦσαν | κανόνας 2 αὐτοῦ τοῦ μαθήματος | |
| Μέλλων | θὰ ἀγαπήσω | μακρὸν πρὸ μακροῦ |
| θὰ ἀγαπήσεις | τὸ ἴδιο | |
| θὰ ἀγαπήσει | τὸ ἴδιο | |
| θὰ ἀγαπήσουμε | προπαραλήγουσα | |
| θὰ ἀγαπήσετε | τὸ ἴδιο | |
| θὰ ἀγαπήσουν | μακρὸν πρὸ μακροῦ | |
| Ἀόριστος | ἀγάπησα | προπαραλήγουσα |
| ἀγάπησες | τὸ ἴδιο | |
| ἀγάπησε | τὸ ἴδιο | |
| ἀγαπήσαμε | τὸ ἴδιο | |
| ἀγαπήσατε | τὸ ἴδιο | |
| ἀγάπησαν | τὸ ἴδιο | |
| Παρακείμενος, κ.λπ. | ἔχω/εἶχα ἀγαπήσει | μακρὸν πρὸ μακροῦ |
| Προστακτικὴ | ἀγάπα | κανόνας 3 αὐτοῦ τοῦ μαθήματος: λήγουσα μακρὰ καὶ ἄρα ὀξεία ὅποιο μῆκος καὶ νὰ ἔχει ἡ παραλήγουσα |
| ἀγαπῆστε | μακρὸν πρὸ βραχέος | |
| Ἐνεστῶτας | θυμᾶμαι | κανόνας 4 αὐτοῦ τοῦ μαθήματος |
| θυμᾶσαι | τὸ ἴδιο | |
| θυμᾶται | τὸ ἴδιο | |
| θυμόμαστε | προπαραλήγουσα | |
| θυμόσαστε | τὸ ἴδιο | |
| θυμοῦνται | μακρὸν πρὸ βραχέος (τὸ αι εἶναι βραχὺ στὴ λήγουσα ὅταν δὲν ἀκολουθεῖ ἄλλο γράμμα, Μάθημα 6) | |
| Παρατατικὸς | θυμόμουν | τὸ ο εἶναι βραχὺ |
| θυμόσουν | τὸ ἴδιο | |
| θυμόταν | τὸ ἴδιο | |
| θυμόμασταν | προπαραλήγουσα | |
| θυμόσασταν | τὸ ἴδιο | |
| θυμόνταν | τὸ ο εἶναι βραχὺ | |
| Μέλλων | θὰ θυμηθῶ | λήγουσα τοῦ ρήματος (Μάθημα 7) |
| θὰ θυμηθεῖς | τὸ ἴδιο | |
| θὰ θυμηθεῖ | τὸ ἴδιο | |
| θὰ θυμηθοῦμε | μακρὸν πρὸ βραχέος | |
| θὰ θυμηθεῖτε | μακρὸν πρὸ βραχέος | |
| θὰ θυμηθοῦν | λήγουσα τοῦ ρήματος | |
| Ἀόριστος | θυμήθηκα | προπαραλήγουσα |
| θυμήθηκες | τὸ ἴδιο | |
| θυμήθηκε | τὸ ἴδιο | |
| θυμηθήκαμε | τὸ ἴδιο | |
| θυμηθήκατε | τὸ ἴδιο | |
| θυμήθηκαν | τὸ ἴδιο | |
| Παρακείμενος, κ.λπ. | ἔχω/εἶχα θυμηθεῖ | λήγουσα τοῦ ρήματος (Μάθημα 7) |
| Προστακτικὴ | θυμήσου | μακρὸν πρὸ μακροῦ |
| θυμηθεῖτε | μακρὸν πρὸ βραχέος |
Ὅπως βλέπουμε, στὸ σύστημα αὐτὸ τοῦ Τριανταφυλλίδη ὁ τονισμὸς τῶν ρημάτων τῆς δημοτικῆς καθορίζεται τελείως ἀπὸ τοὺς κανόνες ποὺ μάθαμε ὣς τώρα.
Ἀσκήσεις
Ἄσκηση 1
Διαλέξτε τὶς λέξεις μὲ τὸν σωστὸ τόνο καὶ τὸ σωστὸ πνεῦμα. Ὅταν τελειώσετε κάντε κλὶκ στὸ κουμπὶ «Τελείωσα!». Ἂν θέλετε νὰ μάθετε ποιές λέξεις διαλέξατε λάθος, κάντε κλὶκ στὸ κουμπὶ «Δεῖξε λάθη!» καὶ οἱ λανθασμένες λέξεις θὰ ἐμφανισθοῦν σὲ κόκκινο χρῶμα (δὲν λειτουργεῖ σὲ ὅλους τοὺς ἱστοπλοηγούς). Γιὰ νὰ ξαναγίνουν μαῦρες ὅλες οἱ λέξεις κάντε κλὶκ στὸ «Κρύψε λάθη!».
[Τὸ κείμενο εἶναι τοῦ Καρκαβίτσα, ἀπὸ τὰ Λόγια τῆς πλώρης.]
| Τὸ μπάρκο δυὸ τρόμπες· μιὰ στὴν πρύμη καὶ μιὰ στὴν πλώρη. Γιὰ νὰ κινηθοῦν, ἀπὸ τρεῖς ἀνθρώπους καθεμιά. Στὴν ἀρχὴ δὲν τὸν καπετάνιο νὰ καταπιαστεῖ μὲ τὶς τρόμπες. Μὰ ἔπειτα · πότε στὴ μία, πότε στὴν ἄλλη κι ἔτσι ὁ ναύτης κι λίγη ἀνάσα. Ἀπὸ τὴν ὥρα ποὺ ὣς τὴν αὐγὴ καλά. Ἂν δὲ τὸ νερό, δὲ ὅμως νὰ μᾶς . Δὲν γιατί ἡ νύχτα τόσο τὸν ἄνθρωπο. Θηρίο · χωρὶς νὰ · χωρὶς νὰ σκεφτεῖ σῶμα στὸν κίνδυνο. Τὸν ἄνθρωπο, δράκο καὶ νὰ μετρηθεῖ μαζί του. πὼς τὸν ἐμπρός του· πὼς τὸν ἀπὸ τὴ μέση καὶ τὸν βροντᾶ χάμου. βρίζει· καὶ τὴ βρισιὰ νὰ τοῦ μυλόπετρα στὴν ψυχή. Τὸν · καὶ τὸ ρόχαλό του κακὴ παρασαρκίδα στὸ πρόσωπο. γροθιὰ στὴ γροθιά, κλωτσιὰ στὴν κλωτσιά, δάγκωμα στὸ δάγκωμα. μὲ τὰ χέρια, μὲ τὰ πόδια, μὲ τὰ γόνατα, μὲ τὸ κεφάλι, μὲ τὰ δόντια, μὲ τὰ νύχια. Γύρω στὸ σῶμα του νὰ τόσες δυνάμεις, ποὺ ἀπορεῖ πῶς δὲν τὶς πρίν. Τὸν ἀποδῶ, ἀποκεῖ τὸν , ἀλλοῦ τὸν . νὰ τὸν τὸ αἷμα του, τὰ κοψίδια νὰ στὰ δάχτυλά του σπαρταριστὰ καὶ κεῖνος ὅλο φυσᾶ κι ὅλο καὶ . Σὲ τέτοια θέση τώρα καὶ γώ. Ὅλη νύχτα μὲ τὶς τρόμπες καὶ οὔτε κόπο , οὔτε κρύο, οὔτε νύστα, οὔτε τίποτα. Πεῖσμα μόνο φοβερό. τὴν τρόμπα καὶ πὼς ἔβγαινε ἄμπουλας τὸ νερό. Μόλις ὅμως ἡ μέρα, τὰ ἥπατά μου. Ὁ καπετὰν Πήλιουρης, ποὺ οἱ Κρανιδιῶτες πὼς ἀπὸ τὸν τάφο καὶ στὸν κόσμο, δὲν ποτὲ τὴ δική μας κατάντια. καὶ ποὺ δὲν ὁ ἕνας τὸν ἄλλο! Τὰ μαλλιά μας, τὰ μουστάκια, τὰ γένεια σὰν ἀγκάθια. Τὰ μάτια, χωμένα στὰ πυκνὰ ματόφρυδα, σὰν ἄσπρα σαλιγκάρια. Ὅσο γιὰ τὸ μπάρκο, τὸ μισὸ . Οὔτε παραπέτα, οὔτε κουπαστές, οὔτε ξάρτια, οὔτε πανιὰ ἀκέρια. Καὶ τὸ ἄνοιγμα κάτω ἀπὸ τὸ ὄκιο πάντα νὰ καταπιεῖ τὰ πέλαγα. Πρῶτος ὁ Δημήτρης ὁ Σκοπελίτης, ὁ ἀξιότερος καὶ πιὸ χεροδύναμος τῆς συντροφιᾶς, ἕνα φάσκελο τῆς τρόμπας καὶ τ᾿ ἀνάσκελα στὴν κουβέρτα. — Μωρὲ σκυλί! τοῦ ὁ καπετὰν Μπισμάνης, τί ; — Δὲν πιά. |
Ἄσκηση 2
[Ἡ συνέχεια τοῦ κειμένου τοῦ Καρκαβίτσα.]
| — Μωρέ, θὰ ! ἐδῶ τσ᾿ ἐλπίδες μας. — Ἂς ! ἔτσι κι ἔτσι θὰ μᾶς ποὺ θὰ μᾶς τὸ κύμα· κάλλιο μιὰ ὥρ᾿ ἀρχύτερα. ... Ἀλήθεια· ὅλοι λυμένοι. Τὰ γόνατά μου · τὰ δάχτυλά μου, ὅπως κλεισμένα στὸ σίδερο, ἔτσι · οὔτε ν᾿ , οὔτε νὰ περισσότερο . ἕναν πόνο στὰ νεφρά· καθὼς νὰ τὴν τρόμπα, ἄλλον νὰ μὲ τραβᾶ ἀπὸ πίσω γιὰ νὰ σηκωθῶ. Ἕτοιμος καὶ γὼ νὰ τὴν . Ἀλλὰ στὴν ὥρα τὸ ναύκληρο νὰ ἀπὸ τὴν πλώρη: — Πανί, παιδιά! ἕνα πανί! — Ἕνα πανί! χωρὶς νὰ ἰδῶ τίποτα. τέλος μακριὰ ἕνα μικρὸ χαμηλὸ πανάκι ποὺ τὸ μαΐστρο. Μὲ μιᾶς . Ὄχι ἐγώ· ὅλοι μας. Κι ὁ Σκοπελίτης ἀκόμα καὶ στὴν τρόμπα, ποὺ νὰ ὅλα της τὰ χάρβαλα. ἀμέσως τὴ σημαία κόμπο στὸ χαϊμαλὶ ψηλὰ κι νὰ , νὰ τὸν κόχυλα καὶ νὰ τὶς σκούφιες μας. Μόλις σὰν χελιδονάκι ποὺ σιγοπετᾶ προμηνώντας τὴν ἄνοιξη, τὸ καράβι ἀσώματο μακριά. Καὶ ὅμως πὼς μᾶς , πὼς τὶς φωνές, τὸν κίνδυνο κι βόλι καταπάνω μας. μάλιστα στιγμὴ ποὺ τὶς τρόμπες κι καθένας στὴν πλώρη γιὰ νὰ τίποτα νὰ μαζί του. — Μωρὲ παιδιά, ! ἄξαφνα τὴ φωνὴ τοῦ καπετάνιου. ἔξω. Γιὰ πέντε λεφτὰ τὸ νερὸ μᾶς . πάλι ν᾿ τὸν ἀγώνα. Ἀλλὰ τώρα δὲ μᾶς βαρύς. Τὸ καράβι ὅλο καὶ . Σὲ λιγάκι ὁλάκερο τὸ σκαφίδι. Ἀλλὰ δὲν γιατί, ἡ ἀπελπισία στὴν ψυχή μου, καὶ ἀκόμη τὴν τρόμπα. — Ρὲ Καληώρα, δὲν πιὰ τὴν ἔρμη! καὶ μοῦ ὁ καπετάνιος· νά το, · τί ἄδικα; — Δὲν . Δὲν ἤθελα νὰ τὴν ὑποψία, γιατὶ θὰ μ᾿ γιὰ παλαβό. Τὸ μπάρκο · μάλιστα καὶ τ᾿ ὄνομά του στὶς κουλοῦρες· τὸ «Σωτήρα». |
Ἄσκηση 3
[Τὸ κείμενο αὐτό, σὲ ἁπλὴ καθαρεύουσα, εἶναι τοῦ Καλιτσουνάκη.]
| Τὸ τονικὸν σύστημα τῶν Βυζαντινῶν (τὸ ὁποῖον τὸ αὐτὸ περίπου μὲ τὸ σημερινὸν ἰδικόν μας) ὑπὸ τοῦ ἐξ Ἀντιοχείας γραμματικοῦ Θεοδοσίου περὶ τὸ 400 μ. Χρ., ὅτε ἤδη ἰσοχρονισμὸς ὅλων τῶν φωνηέντων. Ἀπὸ δὲ τοῦ 9ου αἰῶνος καὶ ἑξῆς οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα ὑποχρεωτικὰ πλέον καὶ ἔχουν καθολικὴν ἐφαρμογήν. Λόγιοι Ἕλληνες μέχρι τοῦ 15ου αἰῶνος στίχους κατὰ τὴν ποσοτικὴν ἀρχὴν τοῦ μακροῦ καὶ βραχέος, ἀλλ᾿ ἡ ἀνάγνωσις τῶν στίχων ἤδη ἀπὸ τοῦ 4ου-5ου μ. Χρ. αἰῶνος μόνον κατὰ τὴν δυναμικὴν ἀρχὴν τοῦ τονουμένου καὶ ἀτόνου φωνήεντος. τις ὅμως νὰ ἐκτὸς τῶν ἀνωτέρω λεχθέντων ὅτι οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα ἀρχικῶς καὶ ὡς μέσον κυρίως διακρίσεως τῶν λέξεων. Οἱ παλαιότεροι πάπυροι δὲν γενικῶς τὰ σημεῖα ταῦτα. Τὸν 1ον μ. Χρ. αἰῶνα εἰς χρῆσιν ἥτις τὴν εἰσαγωγήν των ἀπὸ παλαιοτέρους χρόνους (Σιγάλας σελ. 307). Τὰ ἐκ περγαμηνῆς χειρόγραφα τῶν πρώτων αἰώνων τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς δὲν οὔτε τόνους οὔτε πνεύματα (εἰς τὸν Βατικανὸν καὶ Ἀλεξανδρινὸν κώδικα τῆς Ἁγίας Γραφῆς περὶ προσθήκης μεταγενεστέρας χειρὸς) (πρβλ. καὶ P. Maas, Pal. §18). λοιπὸν πόσον παλαιὰ ἡ παράδοσις τῆς γραφῆς τοῦ τονικοῦ συστήματος καὶ πόσον τοῦτο τὴν γραφὴν τῆς σημερινῆς γλώσσης πρὸς τὴν Βυζαντιακὴν καὶ διὰ ταύτης καὶ πρὸς τὴν παλαιοτέραν Ἑλληνικήν. |
